ยถา ปกฺกภาชเนสุ กุมฺภกาโร ภินฺนฉินฺนชชฺชรานิ ปวาเหตฺวา เอกโต กตฺวา สุปกฺกาเนว อาโกเฏตฺวา อาโกเฏตฺวา คณฺหาติ, เอวเมว อหมฺปิ ปวาเหตฺวา ปวาเหตฺวา ปุนปฺปุนํ โอวทิสฺสามิ อนุสาสิสฺสามิฯ โย สาโร โส ฐสฺสตีติ เอวํ โว มยา โอวทิยมานานํ โย มคฺคผลสาโร, โส ฐสฺสติฯ อปิจ โลกิยคุณาปิ อิธ สาโรตฺเวว อธิปฺเปตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

มหาสุญฺญตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อจฺฉริยอพฺภุตสุตฺตวณฺณนา

[197] เอวํ เม สุตนฺติ อจฺฉริยอพฺภุตสุตฺตํฯ ตตฺถ ยตฺร หิ นามาติ อจฺฉริยตฺเถ นิปาโตฯ โย นาม ตถาคโตติ อตฺโถฯ ฉินฺนปปญฺเจติ เอตฺถ ปปญฺจา นาม ตณฺหา มาโน ทิฏฺฐีติ อิเม ตโย กิเลสาฯ ฉินฺนวฏุเมติ เอตฺถ วฏุมนฺติ กุสลากุสลกมฺมวฏฺฏํ วุจฺจติฯ ปริยาทินฺนวฏฺเฏติ ตสฺเสว เววจนํฯ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเตติ สพฺพํ วิปากวฏฺฏสงฺขาตํ ทุกฺขํ วีติวตฺเตฯ อนุสฺสริสฺสตีติ อิทํ ยตฺราติ นิปาตวเสน อนาคตวจนํ, อตฺโถ ปเนตฺถ อตีตวเสน เวทิตพฺโพฯ ภควา หิ เต พุทฺเธ อนุสฺสริ, น อิทานิ อนุสฺสริสฺสติฯ เอวํชจฺจาติ วิปสฺสีอาทโย ขตฺติยชจฺจา, กกุสนฺธาทโย พฺราหฺมณชจฺจาติฯ เอวํโคตฺตาติ วิปสฺสีอาทโย โกณฺฑญฺญโคตฺตา, กกุสนฺธาทโย กสฺสปโคตฺตาติฯ เอวํสีลาติ โลกิยโลกุตฺตรสีเลน เอวํสีลาฯ เอวํธมฺมาติ เอตฺถ สมาธิปกฺขา ธมฺมา อธิปฺเปตา ฯ โลกิยโลกุตฺตเรน สมาธินา เอวํสมาธิโนติ อตฺโถฯ เอวํปญฺญาติ โลกิยโลกุตฺตรปญฺญาย เอวํปญฺญาฯ เอวํวิหารีติ เอตฺถ ปน เหฏฺฐา สมาธิปกฺขานํ ธมฺมานํ คหิตตฺตา วิหาโร คหิโตว, ปุน กสฺมา คหิตเมว คณฺหาตีติ เจ, น อิทํ คหิตเมวฯ อิทญฺหิ นิโรธสมาปตฺติทีปนตฺถํ, ตสฺมา เอวํนิโรธสมาปตฺติวิหารีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

เอวํวิมุตฺตาติ เอตฺถ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติ ตทงฺควิมุตฺติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติ นิสฺสรณวิมุตฺตีติ ปญฺจวิธา วิมุตฺติโยฯ ตตฺถ อฏฺฐ สมาปตฺติโย สยํ วิกฺขมฺภิเตหิ นีวรณาทีหิ วิมุตฺตตฺตา วิกฺขมฺภนวิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติฯ อนิจฺจานุปสฺสนาทิกา สตฺต อนุปสฺสนา สยํ ตสฺส ตสฺส ปจฺจนีกงฺควเสน ปริจตฺตาหิ นิจฺจสญฺญาทีหิ วิมุตฺตตฺตา ตทงฺควิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติฯ จตฺตาโร อริยมคฺคา สยํ สมุจฺฉินฺเนหิ กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา สมุจฺเฉทวิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติฯ จตฺตาริ สามญฺญผลานิ มคฺคานุภาเวน กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติฯ นิพฺพานํ สพฺพกิเลเสหิ นิสฺสฏตฺตา อปคตตฺตา ทูเร ฐิตตฺตา นิสฺสรณวิมุตฺตีติ สงฺขํ คตํฯ อิติ อิมาสํ ปญฺจนฺนํ วิมุตฺตีนํ วเสน เอวํวิมุตฺตาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[199] ตสฺมาติหาติ ยสฺมา ตฺวํ ‘‘ตถาคตา อจฺฉริยา’’ติ วทสิ, ตสฺมา ตํ ภิยฺโยโส มตฺตาย ปฏิภนฺตุ ตถาคตสฺส อจฺฉริยา อพฺภุตธมฺมาติฯ สโต สมฺปชาโนติ เอตฺถ ทฺเวสมฺปชญฺญานิ มนุสฺสโลเก เทวโลเก จฯ ตตฺถ เวสฺสนฺตรชาตเก พฺราหฺมณสฺส ทฺเว ปุตฺเต ทตฺวา ปุนทิวเส สกฺกสฺส เทวิํ ทตฺวา สกฺเกน ปสีทิตฺวา ทินฺเน อฏฺฐ วเร คณฺหนฺโต –

‘‘อิโต วิมุจฺจมานาหํ, สคฺคคามี วิเสสคู;

อนิวตฺตี ตโต อสฺสํ, อฏฺฐเมตํ วรํ วเร’’ติฯ (ชา. 2.22.2300) –

เอวํ ตุสิตภวเน เม ปฏิสนฺธิ โหตูติ วรํ อคฺคเหสิ, ตโต ปฏฺฐาย ตุสิตภวเน อุปฺปชฺชิสฺสามีติ ชานาติ, อิทํ มนุสฺสโลเก สมฺปชญฺญํฯ เวสฺสนฺตรตฺตภาวโต ปน จุโต ปุน ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติตฺวา นิพฺพตฺโตสฺมีติ อญฺญาสิ, อิทํ เทวโลเก สมฺปชญฺญํฯ

กิํ ปน เสสเทวตา น ชานนฺตีติ? โน น ชานนฺติฯ ตา ปน อุยฺยานวิมานกปฺปรุกฺเข โอโลเกตฺวา เทวนาฏเกหิ ตูริยสทฺเทน ปโพธิตา ‘‘มาริส อยํ เทวโลโก ตุมฺเห อิธ นิพฺพตฺตา’’ติ สาริตา ชานนฺติฯ โพธิสตฺโต ปฐมชวนวาเร น ชานาติ, ทุติยชวนโต ปฏฺฐาย ชานาติฯ อิจฺจสฺส อญฺเญหิ อสาธารณชานนํ โหติฯ

อฏฺฐาสีติ เอตฺถ กิญฺจาปิ อญฺเญปิ เทวา ตตฺถ ฐิตา ฐิตมฺหาติ ชานนฺติ, เต ปน ฉสุ ทฺวาเรสุ พลวตา อิฏฺฐารมฺมเณน อภิภุยฺยมานา สติํ วิสฺสชฺเชตฺวา อตฺตโน ภุตฺตปีตภาวมฺปิ อชานนฺตา อาหารูปจฺเฉเทน กาลํ กโรนฺติฯ โพธิสตฺตสฺส กิํ ตถารูปํ อารมฺมณํ นตฺถีติ? โน นตฺถิฯ โส หิ เสสเทเว ทสหิ ฐาเนหิ อธิคฺคณฺหาติ, อารมฺมเณน ปน อตฺตานํ มทฺทิตุํ น เทติ, ตํ อารมฺมณํ อภิภวิตฺวา ติฏฺฐติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สโต สมฺปชาโน, อานนฺท, โพธิสตฺโต ตุสิเต กาเย อฏฺฐาสี’’ติฯ

[200] ยาวตายุกนฺติ เสสตฺตภาเวสุ กิํ ยาวตายุกํ น ติฏฺฐตฺตีติ? อาม น ติฏฺฐติฯ อญฺญทา หิ ทีฆายุกเทวโลเก นิพฺพตฺโต ตตฺถ ปารมิโย น สกฺกา ปูเรตุนฺติ อกฺขีนิ นิมีเลตฺวา อธิมุตฺติกาลํกิริยํ นาม กตฺวา มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺตติ ฯ อยํ กาลงฺกิริยา อญฺเญสํ น โหติฯ ตทา ปน อทินฺนทานํ นาม นตฺถิ, อรกฺขิตสีลํ นาม นตฺถิ, สพฺพปารมีนํ ปูริตตฺตา ยาวตายุกํ อฏฺฐาสิฯ

สโต สมฺปชาโน ตุสิตา กายา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมตีติ เอวํ ตาว สพฺพปารมิโย ปูเรตฺวา ตทา โพธิสตฺโต ยาวตายุกํ อฏฺฐาสิฯ เทวตานํ ปน – ‘‘มนุสฺสคณนาวเสน อิทานิ สตฺตหิ ทิวเสหิ จุติ ภวิสฺสตี’’ติ ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ – มาลา มิลายนฺติ, วตฺถานิ กิลิสฺสนฺติ, กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺติ, กาเย ทุพฺพณฺณิยํ โอกฺกมติ, เทโว เทวาสเน น สณฺฐาติฯ

ตตฺถ มาลาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส ปิฬนฺธนมาลาฯ ตา กิร สฏฺฐิสตสหสฺสาธิกา สตฺตปณฺณาส-วสฺสโกฏิโย อมิลายิตฺวา ตทา มิลายนฺติฯ วตฺเถสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺตกํ ปน กาลํ เทวานํ เนว สีตํ น อุณฺหํ โหติ, ตสฺมิํ กาเล สรีรโต พินฺทุพินฺทุวเสน เสทา มุจฺจนฺติฯ เอตฺตกญฺจ กาลํ เตสํ สรีเร ขณฺฑิจฺจปาลิจฺจาทิวเสน วิวณฺณตา น ปญฺญายติ, เทวธีตา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา วิย, เทวปุตฺตา วีสติวสฺสุทฺเทสิกา วิย ขายนฺติฯ มรณกาเล ปน เนสํ กิลนฺตรูโป อตฺตภาโว โหติฯ

เอตฺตกญฺจ เนสํ กาลํ เทวโลเก อุกฺกณฺฐิตา นาม นตฺถิ, มรณกาเล ปน นิสฺสสนฺติ วิชมฺภนฺติ, สเก อาสเน นาภิรมนฺติฯ

อิมานิ ปน ปุพฺพนิมิตฺตานิ, ยถา โลเก มหาปุญฺญานํ ราชราชมหามตฺตาทีนํเยว อุกฺกาปาตภูมิจาลจนฺทคฺคาหาทีนิ นิมิตฺตานิ ปญฺญายนฺติ, น สพฺเพสํ, เอวเมว มเหสกฺขานํ เทวตานํเยว ปญฺญายนฺติ, น สพฺเพสํฯ ยถา จ มนุสฺเสสุ ปุพฺพนิมิตฺตานิ นกฺขตฺตปาฐกาทโยว ชานนฺติ, น สพฺเพ, เอวเมว ตานิปิ สพฺเพ เทวา น ชานนฺติ, ปณฺฑิตา เอว ปน ชานนฺติฯ ตตฺถ เย จ มนฺเทน กุสลกมฺเมน นิพฺพตฺตา เทวปุตฺตา, เต เตสุ อุปฺปนฺเนสุ – ‘‘อิทานิ โก ชานาติ, กุหิํ นิพฺพตฺติสฺสามา’’ติ ภายนฺติฯ เย มหาปุญฺญา, เต – ‘‘อมฺเหหิ ทินฺนํ ทานํ รกฺขิตํ สีลํ ภาวิตํ ภาวนํ อาคมฺม อุปริเทวโลเกสุ สมฺปตฺติํ อนุภวิสฺสามา’’ติ น ภายนฺติฯ โพธิสตฺโตปิ ตานิ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ อนนฺตเร อตฺตภาเว พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ น ภายิฯ อถสฺส เตสุ นิมิตฺเตสุ ปาตุภูเตสุ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สนฺนิปติตฺวา – ‘‘มาริส ตุมฺเหหิ ทส ปารมิโย ปูเรนฺเตหิ น สกฺกสมฺปตฺติํ น มารพฺรหฺมจกฺกวตฺติสมฺปตฺติํ ปตฺเถนฺเตหิ ปูริตา, โลกนิตฺถรณตฺถาย ปน พุทฺธตฺตํ ปตฺถยมาเนหิ ปูริตาฯ โส โว อิทานิ กาโล มาริส พุทฺธตฺตาย, สมโย มาริส พุทฺธตฺตายา’’ติ ยาจนฺติฯ

อถ มหาสตฺโต เทวตานํ ปฏิญฺญํ อทตฺวาว กาลทีปเทสกุลชเนตฺติอายุปริจฺเฉทวเสน ปญฺจมหาวิโลกนํ นาม วิโลเกสิฯ ตตฺถ ‘‘กาโล นุ โข, น กาโล’’ติ ปฐมํ กาลํ วิโลเกสิฯ ตตฺถ วสฺสสตสหสฺสโต อุทฺธํ วฑฺฒิตอายุกาโล กาโล นาม น โหติฯ กสฺมา? ตทา หิ สตฺตานํ ชาติชรามรณานิ น ปญฺญายนฺติ, พุทฺธานญฺจ ธมฺมเทสนา นาม ติลกฺขณมุตฺตา นตฺถิ, เตสํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ กเถนฺตานํ ‘‘กิํ นาเมตํ กเถนฺตี’’ติ เนว โสตุํ น สทฺธาตุํ มญฺญนฺติ, ตโต อภิสมโย น โหติ, ตสฺมิํ อสติ อนิยฺยานิกํ สาสนํ โหติฯ ตสฺมา โส อกาโลฯ วสฺสสตโต อูนอายุกาโลปิ กาโล นาม น โหติฯ กสฺมา? ตทา หิ สตฺตา อุสฺสนฺนกิเลสา โหนฺติ, อุสฺสนฺนกิเลสานญฺจ ทินฺโนวาโท โอวาทฏฺฐาเน น ติฏฺฐติฯ อุทเก ทณฺฑราชิ วิย ขิปฺปํ วิคจฺฉติฯ ตสฺมา โสปิ อกาโลฯ

สตสหสฺสโต ปน ปฏฺฐาย เหฏฺฐา วสฺสสตโต ปฏฺฐาย อุทฺธํ อายุกาโล กาโล นามฯ ตทา จ วสฺสสตกาโล โหติฯ อถ มหาสตฺโต ‘‘นิพฺพตฺติตพฺพกาโล’’ติ กาลํ ปสฺสิฯ

ตโต ทีปํ วิโลเกนฺโต สปริวาเร จตฺตาโร ทีเป โอโลเกตฺวา – ‘‘ตีสุ ทีเปสุ พุทฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, ชมฺพุทีเปเยว นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ ทีปํ ปสฺสิฯ

ตโต – ‘‘ชมฺพุทีโป นาม มหา, ทสโยชนสหสฺสปริมาโณ, กตรสฺมิํ นุ โข ปเทเส พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ เทสํ วิโลเกนฺโต มชฺฌิมเทสํ ปสฺสิฯ มชฺฌิมเทโส นาม ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย คชงฺคลํ นาม นิคโม’’ติอาทินา นเยน วินเย (มหาว. 259) วุตฺโตวฯ โส ปน อายามโต ตีณิ โยชนสตานิฯ วิตฺถารโต อฑฺฒติยานิ, ปริกฺเขปโต นวโยชนสตานีติฯ เอตสฺมิญฺหิ ปเทเส จตฺตาริ อฏฺฐ โสฬส วา อสงฺเขฺยยฺยานิ, กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติฯ ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานิ, กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปารมิโย ปูเรตฺวา ปจฺเจกพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ, กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปารมิโย ปูเรตฺวา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทโย มหาสาวกา อุปฺปชฺชนฺติ, จตุนฺนํ มหาทีปานํ ทฺวิสหสฺสานํ ปริตฺตทีปานญฺจ อิสฺสริยาธิปจฺจการกจกฺกวตฺติราชาโน อุปฺปชฺชนฺติ, อญฺเญ จ มเหสกฺขา ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติมหาสาลา อุปฺปชฺชนฺติฯ อิทญฺเจตฺถ กปิลวตฺถุ นาม นครํ, ตตฺถ มยา นิพฺพตฺติตพฺพนฺติ นิฏฺฐมคมาสิฯ

ตโต กุลํ วิโลเกนฺโต – ‘‘พุทฺธา นาม โลกสมฺมเต กุเล นิพฺพตฺตนฺติ, อิทานิ จ ขตฺติยกุลํ โลกสมฺมตํ, ตตฺถ นิพฺพตฺติสฺสามิ, สุทฺโธทโน นาม ราชา เม ปิตา ภวิสฺสตี’’ติ กุลํ ปสฺสิฯ

ตโต มาตรํ วิโลเกนฺโต – ‘‘พุทฺธมาตา นาม โลลา สุราธุตฺตา น โหติ, กปฺปสตสหสฺสํ ปูริตปารมี ชาติโต ปฏฺฐาย อขณฺฑปญฺจสีลา โหติ, อยญฺจ มหามายา นาม เทวี เอทิสาฯ อยํ เม มาตา ภวิสฺสติฯ กิตฺตกํ ปนสฺสา อายู’’ติ อาวชฺชนฺโต – ‘‘ทสนฺนํ มาสานํ อุปริ สตฺต ทิวสานี’’ติ ปสฺสิฯ

อิติ อิมํ ปญฺจมหาวิโลกนํ วิโลเกตฺวา – ‘‘กาโล เม มาริสา พุทฺธภาวายา’’ติ เทวตานํ สงฺคหํ กโรนฺโต ปฏิญฺญํ ทตฺวา ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห’’ติ ตา เทวตา อุยฺโยเชตฺวา ตุสิตเทวตาหิ ปริวุโต ตุสิตปุเร นนฺทนวนํ ปาวิสิฯ สพฺพเทวโลเกสุ หิ นนฺทนวนํ อตฺถิเยวฯ ตตฺถ นํ เทวตา – ‘‘อิโต จุโต สุคติํ คจฺฉ, อิโต จุโต สุคติํ คจฺฉา’’ติ ปุพฺเพกตกุสลกมฺโมกาสํ สารยมานา วิจรนฺติฯ โส เอวํ เทวตาหิ กุสลํ สารยมานาหิ ปริวุโต ตตฺถ วิจรนฺโตว จวิฯ

เอวํ จุโต จวามีติ ปชานาติ, จุติจิตฺตํ น ชานาติฯ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวาปิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ น ชานาติ, อิมสฺมิํ เม ฐาเน ปฏิสนฺธิ คหิตาติ เอวํ ปน ชานาติฯ เกจิ ปน เถรา ‘‘อาวชฺชนปริยาโย นาม ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ทุติยตติยจิตฺตวาเรเยว ชานิสฺสตี’’ติ วทนฺติฯ ติปิฏกมหาสีวตฺเถโร ปนาห – ‘‘มหาสตฺตานํ ปฏิสนฺธิ น อญฺเญสํ ปฏิสนฺธิสทิสา, โกฏิปฺปตฺตํ เตสํ สติสมฺปชญฺญํฯ ยสฺมา ปน เตเนว จิตฺเตน ตํ จิตฺตํ ญาตุํ น สกฺกา, ตสฺมา จุติจิตฺตํ น ชานาติฯ จุติกฺขเณปิ จวามีติ ปชานาติ, ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวาปิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ น ชานาติ, อสุกสฺมิํ ฐาเน ปฏิสนฺธิ คหิตาติ ปชานาติ, ตสฺมิํ กาเล ทสสหสฺสี กมฺปตี’’ติฯ เอวํ สโต สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมนฺโต ปน เอกูนวีสติยา ปฏิสนฺธิจิตฺเตสุ เมตฺตาปุพฺพภาคสฺส โสมนสฺส-สหคต-ญาณสมฺปยุตฺต-อสงฺขาริก-กุสลจิตฺตสฺส สทิสมหาวิปากจิตฺเตน ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ มหาสีวตฺเถโร ปน ‘‘อุเปกฺขาสหคเตนา’’ติ อาหฯ

ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺโต ปน อาสาฬฺหีปุณฺณมายํ อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน อคฺคเหสิฯ ตทา กิร มหามายา ปุเร ปุณฺณมาย สตฺตมทิวสโต ปฏฺฐาย วิคตสุราปานํ มาลาคนฺธวิภูสนสมฺปนฺนํ นกฺขตฺตกีฬํ อนุภวมานา สตฺตเม ทิวเส ปาโต วุฏฺฐาย คนฺโธทเกน นฺหายิตฺวา สพฺพาลงฺการวิภูสิตา วรโภชนํ ภุญฺชิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย สิรีคพฺภํ ปวิสิตฺวา สิรีสยเน นิปนฺนา นิทฺทํ โอกฺกมมานา อิทํ สุปินํ อทฺทส – ‘‘จตฺตาโร กิร นํ มหาราชาโน สยเนเนว สทฺธิํ อุกฺขิปิตฺวา อโนตตฺตทหํ เนตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุฯ

อถ เนสํ เทวิโย อาคนฺตฺวา มนุสฺสมลหรณตฺถํ นฺหาเปตฺวา ทิพฺพวตฺถํ นิวาเสตฺวา คนฺเธหิ วิลิมฺเปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ ปิฬนฺธิตฺวา ตโต อวิทูเร รชตปพฺพโต, ตสฺส อนฺโต กนกวิมานํ อตฺถิ, ตสฺมิํ ปาจีนโต สีสํ กตฺวา นิปชฺชาเปสุํฯ อถ โพธิสตฺโต เสตวรวารโณ หุตฺวา ตโต อวิทูเร เอโก สุวณฺณปพฺพโต, ตตฺถ จริตฺวา ตโต โอรุยฺห รชตปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา อุตฺตรทิสโต อาคมฺม กนกวิมานํ ปวิสิตฺวา มาตรํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ทกฺขิณปสฺสํ ผาเลตฺวา กุจฺฉิํ ปวิฏฺฐสทิโส อโหสิฯ

อถ ปพุทฺธา เทวี ตํ สุปินํ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ปภาตาย รตฺติยา จตุสฏฺฐิมตฺเต พฺราหฺมณปาโมกฺเข ปกฺโกสาเปตฺวา หริตูปลิตฺตาย ลาชาทีหิ กตมงฺคลสกฺการาย ภูมิยา มหารหานิ อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺนานํ พฺราหฺมณานํ สปฺปิมธุสกฺกราภิสงฺขารสฺส วรปายาสสฺส สุวณฺณรชตปาติโย ปูเรตฺวา สุวณฺณรชตปาตีติเหว ปฏิกุชฺชิตฺวา อทาสิ, อญฺเญหิ จ อหตวตฺถกปิลคาวีทานาทีหิ เต สนฺตปฺเปสิฯ อถ เนสํ สพฺพกามสนฺตปฺปิตานํ สุปินํ อาโรจาเปตฺวา – ‘‘กิํ ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิฯ พฺราหฺมณา อาหํสุ – ‘‘มา จินฺตยิ มหาราช, เทวิยา เต กุจฺฉิมฺหิ คพฺโภ ปติฏฺฐิโต, โส จ โข ปุริสคพฺโภ, น อิตฺถิคพฺโภ, ปุตฺโต เต ภวิสฺสติฯ โส สเจ อคารํ อชฺฌาวสิสฺสติ, ราชา ภวิสฺสติ จกฺกวตฺตีฯ สเจ อคารา นิกฺขมฺม ปพฺพชิสฺสติ, พุทฺโธ ภวิสฺสติ โลเก วิวฏฺฏจฺฉโท’’ติฯ เอวํ สโต สมฺปชาโน โพธิสตฺโต ตุสิตกายา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมติฯ

ตตฺถ สโต สมฺปชาโนติ อิมินา จตุตฺถาย คพฺภาวกฺกนฺติยา โอกฺกมตีติ ทสฺเสติฯ จตสฺโส หิ คพฺภาวกฺกนฺติโยฯ

‘‘จตสฺโส อิมา, ภนฺเต, คพฺภาวกฺกนฺติโยฯ อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ อสมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมติ, อสมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ฐาติ, อสมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมติ, อยํ ปฐมา คพฺภาวกฺกนฺติฯ

ปุน จปรํ, ภนฺเต, อิเธกจฺโจ สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมติ, อสมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ฐาติ, อสมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมติ, อยํ ทุติยา คพฺภาวกฺกนฺติฯ

ปุน จปรํ, ภนฺเต, อิเธกจฺโจ สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมติ, สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ฐาติ, อสมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมติ, อยํ ตติยา คพฺภาวกฺกนฺติฯ

ปุน จปรํ, ภนฺเต, อิเธกจฺโจ สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมติ, สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ฐาติ, สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมติ, อยํ จตุตฺถา คพฺภาวกฺกนฺตี’’ติ (ที. นิ. 3.147)ฯ

เอตาสุ ปฐมา โลกิยมนุสฺสานํ โหติ, ทุติยา อสีติมหาสาวกานํ, ตติยา ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ ปจฺเจกโพธิสตฺตานญฺจฯ เต กิร กมฺมชวาเตหิ อุทฺธํปาทา อโธสิรา อเนกสตโปริเส ปปาเต วิย โยนิมุเข ตาฬจฺฉิคฺคเลน หตฺถี วิย อติวิย สมฺพาเธน โยนิมุเขน นิกฺขมมานา อนนฺตํ ทุกฺขํ ปาปุณนฺติฯ เตน เนสํ ‘‘มยํ นิกฺขมามา’’ติ สมฺปชานตา น โหติฯ จตุตฺถา สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํฯ เต หิ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺตาปิ ชานนฺติ, ตตฺถ วสนฺตาปิ ชานนฺติฯ นิกฺขมนกาเลปิ เนสํ กมฺมชวาตา อุทฺธํปาเท อโธสิเร กตฺวา ขิปิตุํ น สกฺโกนฺติ, ทฺเว หตฺเถ ปสาเรตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ฐิตกาว นิกฺขมนฺติฯ

[201] มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมตีติ เอตฺถ มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกนฺโต โหตีติ อตฺโถฯ โอกฺกนฺเต หิ ตสฺมิํ เอวํ โหติ, น โอกฺกมมาเนฯ อปฺปมาโณติ พุทฺธปฺปมาโณ, วิปุโลติ อตฺโถฯ อุฬาโรติ ตสฺเสว เววจนํฯ เทวานุภาวนฺติ เอตฺถ เทวานํ อยมานุภาโว – นิวตฺถวตฺถสฺส ปภา ทฺวาทส โยชนานิ ผรติ, ตถา สรีรสฺส, ตถา อลงฺการสฺส, ตถา วิมานสฺส, ตํ อติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถฯ

โลกนฺตริกาติ ติณฺณํ ติณฺณํ จกฺกวาฬานํ อนฺตรา เอเกโก โลกนฺตริกา โหติ, ติณฺณํ สกฏจกฺกานํ ปตฺตานํ วา อญฺญมญฺญํ อาหจฺจ ฐปิตานํ มชฺเฌ โอกาโส วิยฯ โส ปน โลกนฺตริกนิรโย ปริมาณโต อฏฺฐโยชนสหสฺโส โหติฯ อฆาติ นิจฺจวิวฏาฯ อสํวุตาติ เหฏฺฐาปิ อปฺปติฏฺฐาฯ อนฺธการาติ ตมภูตาฯ อนฺธการติมิสาติ จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺตินิวารณโต อนฺธภาวกรณติมิเสน สมนฺนาคตาฯ ตตฺถ กิร จกฺขุวิญฺญาณํ น ชายติฯ เอวํมหิทฺธิกาติ จนฺทิมสูริยา กิร เอกปฺปหาเรเนว ตีสุ ทีเปสุ ปญฺญายนฺติ, เอวํมหิทฺธิกาฯ เอเกกาย ทิสาย นวนวโยชนสตสหสฺสานิ อนฺธการํ วิธมิตฺวา อาโลกํ ทสฺเสนฺติ, เอวํ มหานุภาวาฯ

อาภาย นานุโภนฺตีติ อตฺตโน ปภาย นปฺปโหนฺติฯ เต กิร จกฺกวาฬปพฺพตสฺส เวมชฺเฌน จรนฺติ, จกฺกวาฬปพฺพตญฺจ อติกฺกมฺม โลกนฺตริกนิรโย, ตสฺมา เต ตตฺถ อาภาย นปฺปโหนฺติฯ

เยปิ ตตฺถ สตฺตาติ เยปิ ตสฺมิํ โลกนฺตรมหานิรเย สตฺตา อุปปนฺนาฯ กิํ ปน กมฺมํ กตฺวา เต ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺตีติ? ภาริยํ ทารุณํ มาตาปิตูนํ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณานญฺจ อุปริ อปราธํ อญฺญญฺจ ทิวเส ทิวเส ปาณวธาทิสาหสิกกมฺมํ กตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ ตมฺพปณฺณิทีเป อภยโจรนาคโจราทโย วิยฯ เตสํ อตฺตภาโว ติคาวุติโก โหติ, วคฺคุลีนํ วิย ทีฆนขา โหนฺติฯ เต รุกฺเข วคฺคุลิโย วิย นเขหิ จกฺกวาฬปาเท ลคฺคนฺติฯ ยทา ปน สํสปฺปนฺตา อญฺญมญฺญสฺส หตฺถปาสํ คตา โหนฺติ, อถ ‘‘ภกฺโข โน ลทฺโธ’’ติ มญฺญมานา ตตฺถ วาวฏา วิปริวตฺติตฺวา โลกสนฺธารกอุทเก ปตนฺติฯ วาเต ปหรนฺเต มธุกผลานิ วิย ฉิชฺชิตฺวา อุทเก ปตนฺติฯ ปติตมตฺตา จ อจฺจนฺตขาเร อุทเก ปิฏฺฐปิณฺฑิ วิย วิลียนฺติฯ

อญฺเญปิ กิร โภ สนฺติ สตฺตาติ – ‘‘ยถา มยํ มหาทุกฺขํ อนุภวาม, เอวํ อญฺเญปิ กิร สตฺตา อิทํ ทุกฺขํ อนุภวนฺตา อิธูปปนฺนา’’ติ ตํ ทิวสํ ปสฺสนฺติฯ อยํ ปน โอภาโส เอกยาคุปานมตฺตมฺปิ น ติฏฺฐติ, ยาวตา นิทฺทายิตฺวา ปพุทฺโธ อารมฺมณํ วิภาเวติ, ตตฺตกํ กาลํ โหติฯ ทีฆภาณกา ปน ‘‘อจฺฉราสงฺฆาฏมตฺตเมว วิชฺชุภาโส วิย นิจฺฉริตฺวา กิํ อิทนฺติ ภณนฺตานํเยว อนฺตรธายตี’’ติ วทนฺติฯ สงฺกมฺปตีติ สมนฺตโต กมฺปติฯ อิตรทฺวยํ ปุริมปสฺเสว เววจนํฯ ปุน อปฺปมาโณ จาติอาทิ นิคมนตฺถํ วุตฺตํฯ

[202] จตฺตาโร เทวปุตฺตา จตุทฺทิสํ อารกฺขาย อุปคจฺฉนฺตีติ เอตฺถ จตฺตาโรติ จตุนฺนํ มหาราชูนํ วเสน วุตฺตํ, ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ ปน จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา จตฺตาลีสทสสหสฺสา โหนฺติฯ

ตตฺถ อิมสฺมิํ จกฺกวาเฬ มหาราชาโน ขคฺคหตฺถา อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส อารกฺขณตฺถาย อุปคนฺตฺวา สิรีคพฺภํ ปวิฏฺฐา, อิตเร คพฺภทฺวารโต ปฏฺฐาย อวรุทฺธปํสุปิสาจกาทิยกฺขคเณ ปฏิกฺกมาเปตฺวา ยาว จกฺกวาฬา อารกฺขํ คณฺหิํสุฯ

กิมตฺถํ ปนายํ รกฺขา อาคตา? นนุ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กลลกาลโต ปฏฺฐาย สเจปิ โกฏิสตสหสฺสา มารา โกฏิสตสหสฺสํ สิเนรุํ อุกฺขิปิตฺวา โพธิสตฺตสฺส วา โพธิสตฺตมาตุยา วา อนฺตรายกรณตฺถํ อาคจฺเฉยฺยุํ, สพฺเพ อนฺตราว อนฺตรธาเยยฺยุํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา รุหิรุปฺปาทวตฺถุสฺมิํ – ‘‘อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ ปรูปกฺกเมน ตถาคตํ ชีวิตา โวโรเปยฺยฯ อนุปกฺกเมน, ภิกฺขเว, ตถาคตา ปรินิพฺพายนฺติฯ คจฺฉถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ยถาวิหารํ, อรกฺขิยา, ภิกฺขเว, ตถาคตา’’ติ (จูฬว. 341)ฯ เอวเมตํ, น ปรูปกฺกเมน เตสํ ชีวิตนฺตราโย อตฺถิฯ สนฺติ โข ปน อมนุสฺสา วิรูปา ทุทฺทสิกา, เภรวรุปา ปกฺขิโน, เยสํ รูปํ ทิสฺวา สทฺทํ วา สุตฺวา โพธิสตฺตมาตุ ภยํ วา สนฺตาโส วา อุปฺปชฺเชยฺย, เตสํ นิวารณตฺถาย รกฺขํ อคฺคเหสุํฯ อปิจ โข โพธิสตฺตสฺส ปุญฺญเตเชน สญฺชาตคารวา อตฺตโน คารวโจทิตาปิ เต เอวมกํสุฯ

กิํ ปน เต อนฺโตคพฺภํ ปวิสิตฺวา ฐิตา จตฺตาโร มหาราชาโน โพธิสตฺตมาตุยา อตฺตานํ ทสฺเสนฺติ น ทสฺเสนฺตีติ? นหานมณฺฑนโภชนาทิสรีรกิจฺจกาเล น ทสฺเสนฺติ, สิรีคพฺภํ ปวิสิตฺวา วรสยเน นิปนฺนกาเล ปน ทสฺเสนฺติฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อมนุสฺสทสฺสนํ นาม มนุสฺสานํ สปฺปฏิภยํ โหติ, โพธิสตฺตมาตา ปน อตฺตโน เจว ปุตฺตสฺส จ ปุญฺญานุภาเวน เต ทิสฺวา น ภายติ, ปกติอนฺเตปุรปาลเกสุ วิย อสฺสา เตสุ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ

[203] ปกติยา สีลวตีติ สภาเวเนว สีลสมฺปนฺนาฯ อนุปฺปนฺเน กิร พุทฺเธ มนุสฺสา ตาปสปริพฺพาชกานํ สนฺติเก วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา สีลํ คณฺหนฺติ, โพธิสตฺตมาตาปิ กาลเทวิลสฺส อิสิโน สนฺติเก คณฺหาติฯ โพธิสตฺเต ปน กุจฺฉิคเต อญฺญสฺส ปาทมูเล นิสีทิตุํ นาม น สกฺกา, สมาสเน นิสีทิตฺวา คหิตสีลมฺปิ อวญฺญา การณมตฺตํ โหติฯ ตสฺมา สยเมว สีลํ อคฺคเหสีติ วุตฺตํ โหติฯ

ปุริเสสูติ โพธิสตฺตสฺส ปิตรํ อาทิํ กตฺวา เกสุจิ มนุสฺเสสุ ปุริสาธิปฺปายจิตฺตํ นุปฺปชฺชติฯ ตญฺจ โข โพธิสตฺเต คารเวน, น ปหีนกิเลสตายฯ โพธิสตฺตมาตุ รูปํ ปน สุกุสลาปิ สิปฺปิกา โปตฺถกมฺมาทีสุปิ กาตุํ น สกฺโกนฺติ, ตํ ทิสฺวา ปุริสสฺส ราโค นุปฺปชฺชตีติ น สกฺกา วตฺตุํฯ สเจ ปน ตํ รตฺตจิตฺโต อุปสงฺกมิตุกาโม โหติ, ปาทา น วหนฺติ, ทิพฺพสงฺขลิกา วิย พชฺฌนฺติฯ ตสฺมา ‘‘อนติกฺกมนียา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ปญฺจนฺนํ กามคุณานนฺติ ปุพฺเพ ‘‘กามคุณูปสํหิต’’นฺติ ปุริสาธิปฺปายวเสน วตฺถุปฏิกฺเขโป กถิโต, อิธ อารมฺมณปฺปฏิลาโภ ทสฺสิโตฯ ตทา กิร ‘‘เทวิยา เอวรูโป ปุตฺโต กุจฺฉิสฺมิํ อุปฺปนฺโน’’ติ, สุตฺวา สมนฺตโต ราชาโน มหคฺฆอาภรณตูริยาทิวเสน ปญฺจทฺวารารมฺมณวตฺถุภูตํ ปณฺณาการํ เปเสนฺติ, โพธิสตฺตสฺส จ โพธิสตฺตมาตุยา จ กตกมฺมสฺส อุสฺสนฺนตฺตา ลาภสกฺการสฺส ปมาณปริจฺเฉโท นาม นตฺถิฯ

[204] อกิลนฺตกายาติ ยถา อญฺญา อิตฺถิโย คพฺภภาเรน กิลมนฺติ, หตฺถปาทา อุทฺธุมาตกาทีนิ ปาปุณนฺติ, น เอวํ ตสฺสา โกจิ กิลมโถ อโหสิฯ ติโรกุจฺฉิคตนฺติ อนฺโตกุจฺฉิคตํฯ กลลาทิกาลํ อติกฺกมิตฺวา สญฺชาตองฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริยภาวํ อุปคตํเยว ปสฺสติฯ กิมตฺถํ ปสฺสติ? สุขวาสตฺถํฯ ยเถว หิ มาตา ปุตฺเตน สทฺธิํ นิสินฺนา วา นิปนฺนา วา ‘‘หตฺถํ วา ปาทํ วา โอลมฺพนฺตํ อุกฺขิปิตฺวา สณฺฐเปสฺสามี’’ติ สุขวาสตฺถํ ปุตฺตํ โอโลเกติ, เอวํ โพธิสตฺตมาตาปิ ยํ ตํ มาตุ อุฏฺฐานคมนปริวตฺตนนิสชฺชาทีสุ อุณฺหสีตโลณิกติตฺตกกฏุกาหารอชฺโฌหรณกาเลสุ จ คพฺภสฺส ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อตฺถิ นุ โข เม ตํ ปุตฺตสฺสาติ สุขวาสตฺถํ โพธิสตฺตํ โอโลกยมานา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺนํ โพธิสตฺตํ ปสฺสติฯ ยถา หิ อญฺเญ อนฺโตกุจฺฉิคตา ปกฺกาสยํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อามาสยํ อุกฺขิปิตฺวา อุทรปฏลํ ปิฏฺฐิโต กตฺวา ปิฏฺฐิกณฺฏกํ นิสฺสาย อุกฺกุฏิกา ทฺวีสุ มุฏฺฐีสุ หนุกํ ฐเปตฺวา เทเว วสฺสนฺเต รุกฺขสุสิเร มกฺกฏา วิย นิสีทนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺโตฯ โพธิสตฺโต ปน ปิฏฺฐิกณฺฏกํ ปิฏฺฐิโต กตฺวา ธมฺมาสเน ธมฺมกถิโก วิย ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข นิสีทติฯ

ปุพฺเพ กตกมฺมํ ปนสฺสา วตฺถุํ โสเธติ, สุทฺเธ วตฺถุมฺหิ สุขุมจฺฉวิลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ ฯ อถ นํ กุจฺฉิคตํ ตโจ ปฏิจฺฉาเทตุํ น สกฺโกติ, โอโลเกนฺติยา พหิ ฐิโต วิย ปญฺญายติฯ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาหฯ โพธิสตฺโต ปน อนฺโตกุจฺฉิคโต มาตรํ น ปสฺสติฯ น หิ อนฺโตกุจฺฉิยํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติฯ

[205] กาลํ กโรตีติ น วิชาตภาวปจฺจยา, อายุปริกฺขเยเนวฯ โพธิสตฺเตน วสิตฏฺฐานญฺหิ เจติยกุฏิสทิสํ โหติ อญฺเญสํ อปริโภคํ, น จ สกฺกา โพธิสตฺตมาตรํ อปเนตฺวา อญฺญํ อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปตุนฺติ ตตฺตกํเยว โพธิสตฺตมาตุ อายุปฺปมาณํ โหติ, ตสฺมา ตทา กาลํ กโรติฯ กตรสฺมิํ ปน วเย กาลํ กโรตีติ? มชฺฌิมวเยฯ ปฐมวยสฺมิญฺหิ สตฺตานํ อตฺตภาเว ฉนฺทราโค พลวา โหติ, เตน ตทา สญฺชาตคพฺภา อิตฺถี ตํ คพฺภํ อนุรกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติ, คพฺโภ พหฺวาพาโธ โหติฯ มชฺฌิมวยสฺส ปน ทฺเว โกฏฺฐาเส อติกฺกมฺม ตติยโกฏฺฐาเส วตฺถุํ วิสทํ โหติ, วิสเท วตฺถุมฺหิ นิพฺพตฺตา ทารกา อโรคา โหนฺติฯ ตสฺมา โพธิสตฺตมาตาปิ ปฐมวเย สมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา มชฺฌิมวยสฺส ตติยโกฏฺฐาเส วิชายิตฺวา กาลํ กโรติฯ

นว วา ทส วาติ เอตฺถ วา-สทฺเทน วิกปฺปนวเสน สตฺต วา อฏฺฐ วา เอกาทส วา ทฺวาทส วาติ เอวมาทีนมฺปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ สตฺตมาสชาโต ชีวติ, สีตุณฺหกฺขโม ปน น โหติฯ อฏฺฐมาสชาโต น ชีวติ, เสสา ชีวนฺติฯ

ฐิตาวาติ ฐิตาว หุตฺวาฯ มหามายาปิ เทวี อุปวิชญฺญา ญาติกุลฆรํ คมิสฺสามีติ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา กปิลวตฺถุโต เทวทหนครคามิมคฺคํ อลงฺการาเปตฺวา เทวิํ สุวณฺณสิวิกาย นิสีทาเปสิฯ สกลนครวาสิโน สกฺยา ปริวาเรตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูชยมานา เทวิํ คเหตฺวา ปายิํสุฯ สา เทวทหนครสฺส อวิทูเร ลุมฺพินิสาลวนุยฺยานํ ทิสฺวา อุยฺยานวิจรณตฺถาย จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา รญฺโญ สญฺญํ อทาสิฯ ราชา อุยฺยานํ ปฏิชคฺคาเปตฺวา อารกฺขํ สํวิทหาเปสิฯ เทวิยา อุยฺยานํ ปวิฏฺฐมตฺตาย กายทุพฺพลฺยํ อโหสิ, อถสฺสา มงฺคลสาลมูเล สิรีสยนํ ปญฺญาเปตฺวา สาณิยา ปริกฺขิปิํสุฯ

สา อนฺโตสาณิํ ปวิสิตฺวา สาลสาขํ หตฺเถน คเหตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถสฺสา ตาวเทว คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิฯ

เทวา นํ ปฐมํ ปฏิคฺคณฺหนฺตีติ ขีณาสวา สุทฺธาวาสพฺรหฺมาโน ปฏิคฺคณฺหนฺติฯ กถํ? สูติเวสํ คณฺหิตฺวาติ เอเกฯ ตํ ปน ปฏิกฺขิปิตฺวา อิทํ วุตฺตํ – ตทา โพธิสตฺตมาตา สุวณฺณขจิตํ วตฺถํ นิวาเสตฺวา มจฺฉกฺขิสทิสํ ทุกูลปฏํ ยาว ปาทนฺตาว ปารุปิตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถสฺสา สลฺลหุกํ คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิ ธมฺมกรณโต อุทกนิกฺขมนสทิสํฯ อถ เต ปกติพฺรหฺมเวเสเนว อุปสงฺกมิตฺวา ปฐมํ สุวณฺณชาเลน ปฏิคฺคเหสุํฯ เตสํ หตฺถโต มนุสฺสา ทุกูลจุมฺพฏเกน ปฏิคฺคเหสุํฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เทวา นํ ปฐมํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ ปจฺฉา มนุสฺสา’’ติฯ

[206] จตฺตาโร นํ เทวปุตฺตาติ จตฺตาโร มหาราชาโนฯ ปฏิคฺคเหตฺวาติ อชินปฺปเวณิยา ปฏิคฺคเหตฺวาฯ มเหสกฺโขติ มหาเตโช มหายโส ลกฺขณสมฺปนฺโนติ อตฺโถฯ

วิสโทว นิกฺขมตีติ ยถา อญฺเญ สตฺตา โยนิมคฺเค ลคฺคนฺตา ภคฺควิภคฺคา นิกฺขมนฺติ, น เอวํ นิกฺขมติ, อลคฺโค หุตฺวา นิกฺขมตีติ อตฺโถฯ อุเทนาติ อุทเกนฯ เกนจิ อสุจินาติ ยถา อญฺเญ สตฺตา กมฺมชวาเตหิ อุทฺธํปาทา อโธสิรา โยนิมคฺเค ปกฺขิตฺตา สตโปริสนรกปปาตํ ปตนฺตา วิย ตาฬจฺฉิทฺเทน นิกฺกฑฺฒิยมานา หตฺถี วิย มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตา นานาอสุจิมกฺขิตาว นิกฺขมนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺโตฯ โพธิสตฺตญฺหิ กมฺมชวาตา อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ กาตุํ น สกฺโกนฺติฯ โส ธมฺมาสนโต โอตรนฺโต ธมฺมกถิโก วิย นิสฺเสณิโต โอตรนฺโต ปุริโส วิย จ ทฺเว หตฺเถ จ ปาเท จ ปสาเรตฺวา ฐิตโกว มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน เกนจิ อสุจินา อมกฺขิโตว นิกฺขมติฯ

อุทกสฺส ธาราติ อุทกวฏฺฏิโยฯ ตาสุ สีตา สุวณฺณกฏาเห ปตติ, อุณฺหา รชตกฏาเหฯ อิทญฺจ ปถวีตเล เกนจิ อสุจินา อสมฺมิสฺสํ เตสํ ปานียปริโภชนียอุทกญฺเจว อญฺเญหิ อสาธารณํ กีฬนอุทกญฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ อญฺญสฺส ปน สุวณฺณรชตฆเฏหิ อาหริยมานอุทกสฺส เจว หํสวฏฺฏกาทิโปกฺขรณิคตสฺส จ อุทกสฺส ปริจฺเฉโท นตฺถิฯ

[207] สมฺปติชาโตติ มุหุตฺตชาโตฯ ปาฬิยํ ปน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโต วิย ทสฺสิโต, น ปน เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ นิกฺขนฺตมตฺตญฺหิ ตํ ปฐมํ พฺรหฺมาโน สุวณฺณชาเลน ปฏิคฺคณฺหิํสุ, เตสํ หตฺถโต จตฺตาโร มหาราชาโน มงฺคลสมฺมตาย สุขสมฺผสฺสาย อชินปฺปเวณิยา, เตสํ หตฺถโต มนุสฺสา ทุกูลจุมฺพฏเกน, มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺฐิโตฯ

เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเนติ ทิพฺพเสตจฺฉตฺเต อนุธาริยมาเนฯ เอตฺถ จ ฉตฺตสฺส ปริวารานิ ขคฺคาทีนิ ปญฺจ ราชกกุธภณฺฑานิปิ อาคตาเนวฯ ปาฬิยํ ปน ราชคมเน ราชา วิย ฉตฺตเมว วุตฺตํฯ เตสุ ฉตฺตเมว ปญฺญายติ, น ฉตฺตคฺคาหกาฯ ตถา ขคฺค-ตาลวณฺฏ-โมรหตฺถก-วาฬพีชนิ-อุณฺหีสมตฺตาเยว ปญฺญายนฺติ, น เตสํ คาหกาฯ สพฺพานิ กิร ตานิ อทิสฺสมานรูปา เทวตา คณฺหิํสุฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘อเนกสาขญฺจ สหสฺสมณฺฑลํ,

ฉตฺตํ มรู ธารยุมนฺตลิกฺเข;

สุวณฺณทณฺฑา วิปตนฺติ จามรา,

น ทิสฺสเร จามรฉตฺตคาหกา’’ติฯ (สุ. นิ. 693);

สพฺพา จ ทิสาติ อิทํ สตฺตปทวีติหารูปริ ฐิตสฺส วิย สพฺพทิสานุวิโลกนํ วุตฺตํ, น โข ปเนวํ ทฏฺฐพฺพํฯ มหาสตฺโต หิ มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปุรตฺถิมทิสํ โอโลเกสิ, อเนกจกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกงฺคณานิ อเหสุํฯ ตตฺถ เทวมนุสฺสา คนฺธมาลาทีหิ ปูชยมานา – ‘‘มหาปุริส อิธ ตุมฺเหหิ สทิโสปิ นตฺถิ, กุโต อุตฺตริตโร’’ติ อาหํสุฯ เอวํ จตสฺโส ทิสา, จตสฺโส อนุทิสา, เหฏฺฐา, อุปรีติ ทสปิ ทิสา อนุวิโลเกตฺวา อตฺตนา สทิสํ อทิสฺวา อยํ อุตฺตรา ทิสาติ สตฺตปทวีติหาเรน อคมาสีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อาสภินฺติ อุตฺตมํฯ อคฺโคติ คุเณหิ สพฺพปฐโมฯ อิตรานิ ทฺเว ปทานิ เอตสฺเสว เววจนานิฯ อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ ปททฺวเยน อิมสฺมิํ อตฺตภาเว ปตฺตพฺพํ อรหตฺตํ พฺยากาสิฯ

เอตฺถ จ สเมหิ ปาเทหิ ปถวิยํ ปติฏฺฐานํ จตุอิทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, อุตฺตราภิมุขภาโว มหาชนํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อภิภวิตฺวา คมนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ , สตฺตปทคมนํ สตฺตโพชฺฌงฺครตนปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ทิพฺพเสตจฺฉตฺตธารณํ วิมุตฺติจฺฉตฺตปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ปญฺจราชกกุธภณฺฑานิ ปญฺจหิ วิมุตฺตีหิ วิมุจฺจนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ทิสานุวิโลกนํ อนาวรณญาณปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, อาสภีวาจาภาสนํ อปฺปฏิวตฺติยธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ ‘‘อยมนฺติมา ชาตี’’ติ สีหนาโท อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพานสฺส ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิเม วารา ปาฬิยํ อาคตา, สมฺพหุลวาโร ปน อาคโต, อาหริตฺวา ทีเปตพฺโพฯ

มหาปุริสสฺส หิ ชาตทิวเส ทสสหสฺสิโลกธาตุ กมฺปิฯ ทสสหสฺสิโลกธาตุมฺหิ เทวตา เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปติํสุฯ ปฐมํ เทวา ปฏิคฺคหิํสุ, ปจฺฉา มนุสฺสาฯ ตนฺติพทฺธา วีณา จมฺมพทฺธา เภริโย จ เกนจิ อวาทิตา สยเมว วชฺชิํสุ, มนุสฺสานํ อนฺทุพนฺธนาทีนิ ขณฺฑาขณฺฑํ ภิชฺชิํสุฯ สพฺพโรคา อมฺพิเลน โธตตมฺพมลํ วิย วิคจฺฉิํสุ, ชจฺจนฺธา รูปานิ ปสฺสิํสุฯ ชจฺจพธิรา สทฺทํ สุณิํสุ, ปีฐสปฺปี ชวนสมฺปนฺนา อเหสุํ, ชาติชฬานมฺปิ เอฬมูคานํ สติ ปติฏฺฐาสิ, วิเทเส ปกฺขนฺทนาวา สุปฏฺฏนํ ปาปุณิํสุ, อากาสฏฺฐกภูมฏฺฐกรตนานิ สกเตโชภาสิตานิ อเหสุํ, เวริโน เมตฺตจิตฺตํ ปฏิลภิํสุ, อวีจิมฺหิ อคฺคิ นิพฺพายิฯ โลกนฺตเร อาโลโก อุทปาทิ, นทีสุ ชลํ น ปวตฺติ, มหาสมุทฺเทสุ มธุรสทิสํ อุทกํ อโหสิ, วาโต น วายิ, อากาสปพฺพตรุกฺขคตา สกุณา ภสฺสิตฺวา ปถวีคตา อเหสุํ, จนฺโท อติโรจิ, สูริโย น อุณฺโห น สีตโล นิมฺมโล อุตุสมฺปนฺโน อโหสิ, เทวตา อตฺตโน อตฺตโน วิมานทฺวาเร ฐตฺวา อปฺโผฏนเสฬนเจลุกฺเขปาทีหิ มหากีฬํ กีฬิํสุ, จาตุทฺทีปิกมหาเมโฆ วสฺสิ, มหาชนํ เนว ขุทา น ปิปาสา ปีเฬสิ, ทฺวารกวาฏานิ สยเมว วิวริํสุ, ปุปฺผูปคผลูปคา รุกฺขา ปุปฺผผลานิ คณฺหิํสุ, ทสสหสฺสิโลกธาตุ เอกทฺธชมาลา อโหสีติฯ

ตตฺราปิสฺส ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺโป สพฺพญฺญุตญาณปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, เทวตานํ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปาโต ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนกาเล เอกปฺปหาเรน สนฺนิปติตฺวา ธมฺมปฏิคฺคณฺหนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ปฐมํ เทวตานํ ปฏิคฺคหณํ จตุนฺนํ รูปาวจรชฺฌานานํ ปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ ปจฺฉา มนุสฺสานํ ปฏิคฺคหณํ จตุนฺนํ อรูปชฺฌานานํ ปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ตนฺติพทฺธวีณานํ สยํ วชฺชนํ อนุปุพฺพวิหารปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, จมฺมพทฺธเภรีนํ วชฺชนํ มหติยา ธมฺมเภริยา อนุสฺสาวนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, อนฺทุพนฺธนาทีนํ เฉโท อสฺมิมานสมุจฺเฉทสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, สพฺพโรควิคโม สพฺพกิเลสวิคมสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ชจฺจนฺธานํ รูปทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ชจฺจพธิรานํ สทฺทสฺสวนํ ทิพฺพโสตธาตุปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ , ปีฐสปฺปีนํ ชวนสมฺปทา จตุอิทฺธิปาทาธิคมสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ชฬานํ สติปติฏฺฐานํ จตุสติปฏฺฐานปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, วิเทสปกฺขนฺทนาวานํ สุปฏฺฏนสมฺปาปุณนํ จตุปฏิสมฺภิทาธิคมสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, รตนานํ สกเตโชภาสิตตฺตํ ยํ โลกสฺส ธมฺโมภาสํ ทสฺเสสฺสติ ตสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ

เวรีนํ เมตฺตจิตฺตปฏิลาโภ จตุพฺรหฺมวิหารปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, อวีจิมฺหิ อคฺคินิพฺพานํ เอกาทสอคฺคินิพฺพานสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, โลกนฺตราโลโก อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา ญาณาโลกทสฺสนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, มหาสมุทฺทสฺส มธุรตา นิพฺพานรเสน เอกรสภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, วาตสฺส อวายนํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตภินฺทนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, สกุณานํ ปถวีคมนํ มหาชนสฺส โอวาทํ สุตฺวา ปาเณหิ สรณคมนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, จนฺทสฺส อติวิโรจนํ พหุชนกนฺตตาย ปุพฺพนิมิตฺตํ, สูริยสฺส อุณฺหสีตวิวชฺชนอุตุสุขตา กายิกเจตสิกสุขุปฺปตฺติยา ปุพฺพนิมิตฺตํ, เทวตานํ วิมานทฺวาเรสุ อปฺโผฏนาทีหิ กีฬนํ พุทฺธภาวํ ปตฺวา อุทานํ อุทานสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, จาตุทฺทีปิกมหาเมฆวสฺสนํ มหโต ธมฺมเมฆวสฺสนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ขุทาปีฬนสฺส อภาโว กายคตาสติอมตปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ปิปาสาปีฬนสฺส อภาโว วิมุตฺติสุเขน สุขิตภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ทฺวารกวาฏานํ สยเมว วิวรณํ อฏฺฐงฺคิกมคฺคทฺวารวิวรณสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, รุกฺขานํ ปุปฺผผลคหณํ วิมุตฺติปุปฺเผหิ ปุปฺผิตสฺส จ สามญฺญผลภารภริตภาวสฺส จ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ทสสหสฺสิโลกธาตุยา เอกทฺธชมาลตา อริยทฺธชมาลามาลิตาย ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อยํ สมฺพหุลวาโร นามฯ

เอตฺถ ปญฺเห ปุจฺฉนฺติ – ‘‘ยทา มหาปุริโส ปถวิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา อุตฺตราภิมุโข คนฺตฺวา อาสภิํ วาจํ ภาสติ, ตทา กิํ ปถวิยา คโต , อุทาหุ อากาเสน? ทิสฺสมาโน คโต, อุทาหุ อทิสฺสมาโน? อเจลโก คโต, อุทาหุ อลงฺกตปฺปฏิยตฺโต? ทหโร หุตฺวา คโต, อุทาหุ มหลฺลโก? ปจฺฉาปิ กิํ ตาทิโสว อโหสิ, อุทาหุ ปุน พาลทารโก’’ติ? อยํ ปน ปญฺโห เหฏฺฐา โลหปาสาเท สงฺฆสนฺนิปาเต ติปิฏกจูฬาภยตฺเถเรน วิสฺสชฺชิโตวฯ เถโร กิเรตฺถ นิยติ ปุพฺเพกตกมฺม-อิสฺสรนิมฺมานวาทวเสน ตํ ตํ พหุํ วตฺวา อวสาเน เอวํ พฺยากาสิ – ‘‘มหาปุริโส ปถวิยํ คโต, มหาชนสฺส ปน อากาเส คจฺฉนฺโต วิย อโหสิฯ ทิสฺสมาโน คโต, มหาชนสฺส ปน อทิสฺสมาโน วิย อโหสิฯ อเจลโก คโต, มหาชนสฺส ปน อลงฺกตปฺปฏิยตฺโตว อุปฏฺฐาสิฯ ทหโรว คโต, มหาชนสฺส ปน โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก วิย อโหสิฯ ปจฺฉา ปน พาลทารโกว อโหสิ, น ตาทิโส’’ติฯ เอวํ วุตฺเต ปริสา จสฺส ‘‘พุทฺเธน วิย หุตฺวา โภ เถเรน ปญฺโห กถิโต’’ติ อตฺตมนา อโหสิฯ โลกนฺตริกวาโร วุตฺตนโย เอวฯ

วิทิตาติ ปากฏา หุตฺวาฯ ยถา หิ สาวกา นหานมุขโธวนขาทนปิวนาทิกาเล อโนกาสคเต อตีตสงฺขาเร นิปฺปเทเส สมฺมสิตุํ น สกฺโกนฺติ, โอกาสปตฺตเยว สมฺมสนฺติ, น เอวํ พุทฺธาฯ พุทฺธา หิ สตฺตทิวสพฺภนฺตเร ววตฺถิตสงฺขาเร อาทิโต ปฏฺฐาย สมฺมสิตฺวา ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวาว วิสฺสชฺเชนฺติ, เตสํ อวิปสฺสิตธมฺโม นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘วิทิตา’’ติ อาหฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อจฺฉริยอพฺภุตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. พากุลสุตฺตวณฺณนา

[209] เอวํ เม สุตนฺติ พากุลสุตฺตํฯ ตตฺถ พากุโลติ ยถา ทฺวาวีสติ ทฺวตฺติํสาติอาทิมฺหิ วตฺตพฺเพ พาวีสติ พาตฺติํสาติอาทีนิ วุจฺจนฺติ, เอวเมว ทฺวิกุโลติ วตฺตพฺเพ พากุโลติ วุตฺตํฯ ตสฺส หิ เถรสฺส ทฺเว กุลานิ อเหสุํฯ โส กิร เทวโลโก จวิตฺวา โกสมฺพินคเร นาม มหาเสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺโต, ตเมนํ ปญฺจเม ทิวเส สีสํ นฺหาเปตฺวา คงฺคากีฬํ อกํสุฯ ธาติยา ทารกํ อุทเก นิมุชฺชนุมฺมุชฺชนวเสน กีฬาเปนฺติยา เอโก มจฺโฉ ทารกํ ทิสฺวา ‘‘ภกฺโข เม อย’’นฺติ มญฺญมาโน มุขํ วิวริตฺวา อุปคโตฯ ธาตี ทารกํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลาตาฯ มจฺโฉ ตํ คิลิฯ ปุญฺญวา สตฺโต ทุกฺขํ น ปาปุณิ, สยนคพฺภํ ปวิสิตฺวา นิปนฺโน วิย อโหสิฯ มจฺโฉ ทารกสฺส เตเชน ตตฺตกปลฺลํ คิลิตฺวา ทยฺหมาโน วิย เวเคน ติํสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา พาราณสินครวาสิโน มจฺฉพนฺธสฺส ชาลํ ปาวิสิ, มหามจฺฉา นาม ชาลพทฺธา ปหริยมานา มรนฺติฯ อยํ ปน ทารกสฺส เตเชน ชาลโต นีหฏมตฺโตว มโตฯ มจฺฉพนฺธา จ มหนฺตํ มจฺฉํ ลภิตฺวา ผาเลตฺวา วิกฺกิณนฺติฯ ตํ ปน ทารกสฺส อานุภาเวน อผาเลตฺวา สกลเมว กาเชน หริตฺวา สหสฺเสน เทมาติ วทนฺตา นคเร วิจริํสุฯ โกจิ น คณฺหาติฯ

ตสฺมิํ ปน นคเร อปุตฺตกํ อสีติโกฏิวิภวํ เสฏฺฐิกุลํ อตฺถิ, ตสฺส ทฺวารมูลํ ปตฺวา ‘‘กิํ คเหตฺวา เทถา’’ติ วุตฺตา กหาปณนฺติ อาหํสุฯ เตหิ กหาปณํ ทตฺวา คหิโตฯ เสฏฺฐิภริยาปิ อญฺเญสุ ทิวเสสุ มจฺเฉ น เกลายติ, ตํ ทิวสํ ปน มจฺฉํ ผลเก ฐเปตฺวา สยเมว ผาเลสิฯ มจฺฉญฺจ นาม กุจฺฉิโต ผาเลนฺติ, สา ปน ปิฏฺฐิโต ผาเลนฺตี มจฺฉกุจฺฉิยํ สุวณฺณวณฺณํ ทารกํ ทิสฺวา – ‘‘มจฺฉกุจฺฉิยํ เม ปุตฺโต ลทฺโธ’’ติ นาทํ นทิตฺวา ทารกํ อาทาย สามิกสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ เสฏฺฐิ ตาวเทว เภริํ จราเปตฺวา ทารกํ อาทาย รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา – ‘‘มจฺฉกุจฺฉิยํ เม เทว ทารโก ลทฺโธ, กิํ กโรมี’’ติ อาหฯ ปุญฺญวา เอส, โย มจฺฉกุจฺฉิยํ อโรโค วสิ, โปเสหิ นนฺติฯ

อสฺโสสิ โข อิตรํ กุลํ – ‘‘พาราณสิยํ กิร เอกํ เสฏฺฐิกุลํ มจฺฉกุจฺฉิยํ ทารกํ ลภตี’’ติ, เต ตตฺถ อคมํสุฯ อถสฺส มาตา ทารกํ อลงฺกริตฺวา กีฬาปิยมานํ ทิสฺวาว ‘‘มนาโป วตายํ ทารโก’’ติ คนฺตฺวา ปวติํ อาจิกฺขิฯ อิตรา มยฺหํ ปุตฺโตติอาทิมาหฯ กหํ เต ลทฺโธติ? มจฺฉกุจฺฉิยนฺติฯ โน ตุยฺหํ ปุตฺโต, มยฺหํ ปุตฺโตติฯ